Inspiracją do podjęcia tego tematu była praca Berga i wsp. (2008) dotycząca badań nad przeciwutleniającymi i przeciwzapalnymi właści­wościami miodu gryczanego. W pracy tej autor udowadnia wysoką aktywność przeciwutleniającą miodu gryczanego, polegającą na redu­kcji reaktywnych form tlenu, a także wysoką aktywność przeciwzapalną tego miodu, pozyskanego w dwóch rejonach Stanów Zjednoczonych, w porównaniu do miodów pochodzących z różnych regionów świata (Kanada, Chile, Hawaje, Nowa Zelandia). W tym świetle warto przyto­czyć wcześniejsze publikacje oraz badania własne dotyczące działania przeciwutleniającego i przeciwzapalnego, a także działania antybiotycznego miodu gryczanego w porównaniu z innymi odmianami miodów.

Działanie przeciwutleniające

Jedną z pierwszych informacji na temat przeciwutleniającego działania miodu gryczanego podali Frenkel i wsp. (1998). Badając nie­które miody amerykańskie doszli oni do wniosku, że miody ciemne wykazywały zwykle wyższą aktywność przeciwutleniającą niż miody jasne.
W tym kontekście ciemny miód gryczany odznaczał się aktyw­nością przeciwutleniającą na poziomie 432x10^-5 µeq (w przeliczeniu na kwas askorbinowy) w porównaniu do miodów jasnych (takich jak nostrzykowy, sojowy, wierzbówkowy i akacjowy), które miały aktyw­ność przeciwutieniającą w granicach 21,3-52,7x10^-5µeq (tab. 1).

Tabela 1. Aktywność przeciwutleniającą niektórych amerykańskich miodów odmianowych
(wg Frenkel i wsp. 1998)

Badania Gheldofa i Engesetha (2002) przeprowadzone z użyciem substancji przeciwutleniającej Trolox, potwierdziły te spostrzeżenia. Ciemny, amerykański miód gryczany odznaczał się wysoką aktywno­ścią przeciwutleniającą (170 µmol Troloxu/g) w porównaniu z mioda­mi jasnymi - sojowym, nostrzykowym, wierzbówkowym i akacjowym (3,0-8,3 µmol Troloxu/g); tab. 2. Ponadto stwierdzono, że aktywność ta była zależna od ogólnej zawartości związków polifenolowych (głów­nie flawonoidów i kwasów fenolowych). Miód gryczany zawierał 795 µg/g związków polifenolowych, podczas gdy pozostałe miody za­wierały ich od 45 do 270 µg/g (tab. 2).

Tabela 2. Aktywność przeciwutleniającą i zawartość związków polifenolowych w miodach amerykańskich (Gheldof i Engeseth 2002)

Również Chen i wsp. (2000) badając miody znajdujące się na rynku amerykańskim stwierdzili (tab. 3) za pomocą testu DPPH, że miód gryczany (ciemny) miał o wiele wyższą aktywność przeciwutleniającą (59.2x10^-4 µeq w przeliczeniu na kwas askorbinowy) w porównaniu do miodów jasnych (nostrzykowy, sojowy, wierzbówkowy i akacjowy, 2,5-6,7x10^-4 µeq).

Tabela 3. Aktywność przeciwutleniająca niektórych miodów znajdujących się na rynku amerykańskim (wg Chen i wsp. 2000)

W badaniach własnych (Hołderna-Kędzia i wsp. 2005) stwierdzono większą aktywność przeciwutleniającą miodów ciemnych w porówna­niu do miodów jasnych. Przy użyciu testu DPPH wykazano, że miód gryczany (ciemny) miał średnią aktywność przeciwutleniającą na po­ziomie 57,6 µg/ml (w przeliczeniu na kwas chlorogenowy), miód ze spadzi iglastej (ciemny) na poziomie 37,5 µg/ml, miód manuka (ciem­ny) na poziomie 35,8 µg/ml i miód wrzosowy (ciemny) na poziomie 26,4 µg/ml. Natomiast odmiany jasne (miód akacjowy, lipowy, wielo­kwiatowy, nawłociowy) odznaczały się średnią aktywnością przeciw­utleniającą na poziomie 25,0 µg/ml (tab. 4).

Tabela 4. Aktywność przeciwutleniająca niektórych odmian miodów krajowych i miodu manuka (wg Hołdernej-Kędzi i wsp. 2005)

Różnice w aktywności przeciwutleniającej miodów ciemnych i jas­nych są bardzo wyraźnie widoczne w badaniach prowadzonych przez Kołoczka i wsp. (2005). Na przykładzie 17 prób miodu wyraź­nie odznaczają się miody ciemne (gryczany, wrzosowy), które miały wielokrotnie wyższą aktywność przeciwutleniającą (34-98% redu­kcji znacznika spinowego TEMPO w czasie 90 min), w porównaniu z miodami jasnymi (rzepakowy, wielokwiatowy, lipowy, akacjowy) (0-16% redukcji znacznika spinowego TEMPO w czasie 90 min). Największą aktywnością przeciwutleniającą odznaczał się miód gry­czany, średnio 72% redukcji znacznika spinowego TEMPO w czasie 90 min (tab. 5).

Tabela 5. Aktywność przeciwutleniająca niektórych miodów krajowych
(wg Kołoczek i wsp. 2005)

Potwierdzeniem tego rodzaju zależności są badania Borawskiej i Piekut (2006), które określały w miodach krajowych aktywność przeciwutleniającą za pomocą ekwiwalentu Randox (RE). Stwierdzo­no, że najwyższą aktywność przeciwutleniającą wykazywał miód gryczany (ciemny), 43,2 (µmol RE/g, a najmniejszą miód lipowy (jas­ny), 1,2 µmol RE/g. Wartości te były skorelowane z zawartością związków polifenolowych w badanych miodach. Średnia zawartość tych związków w miodzie gryczanym wynosiła 242 µg/g, a w mio­dzie lipowym 25 µg/g w przeliczeniu na kwas galusowy.
Z przedstawionych powyżej badań wynika, że odmiany miodów cie­mnych wykazują zwykle znacznie wyższe działanie przeciwutleniające w porównaniu do odmian miodów jasnych. Szczególnie wysoką akty­wnością przeciwutleniająca, również wysoką zawartością związków polifenolowych, odznacza się miód gryczany zaliczany do miodów ciemnych.
Kolejnym potwierdzeniem takiej prawidłowości są badania wspo­mnianych we wstępie autorów amerykańskich (Berg i wsp. 2008). Badali oni aktywność przeciwutleniającą 2 miodów gryczanych (z re­jonu Nowego Jorku i Północnej Dakoty) oraz 5 miodów odmianowych pochodzących z Kanady, Chile, Hawajów (odmiany macadamia i kiawe) oraz Nowej Zelandii (odmiana manuka). Zdolność miodów do unieczyniania anionu nadtlenkowego uwalnianego z lucigeniny ozna­czano metodą chemiluminescencyjną. Wyniki badań, określane w jed­nostkach RIC 50 (ml/g), przedstawione na wykresie 1 wskazują, że największą aktywnością przeciwutleniająca odznaczały się oba miody gryczane. Dla miodu gryczanego z rejonu Nowego Jorku RIC 50 wynosiło 289 ml/g, a dla miodu z rejonu Północnej Dakoty 148 ml/g. Natomiast pozostałe badane odmiany miodów, łącznie z miodem ma­nuka, charakteryzowały się niską aktywnością przeciwutleniająca RIC 50 (9-55 ml/g).
Badania Berga i wsp. (2008) potwierdziły wcześniej zaobserwowa­ne zjawisko dotyczące wysokiej aktywności przeciwutleniającej miodu gryczanego.

 
Wykres 1. Aktywność przeciwutleniająca miodów odmianowych (wg Berg i wsp. 2008)
Miody odmianowe: 1 - gryczany z rejonu Nowego Jorku, 2 - gryczany z rejo­nu Północnej Dakoty, 3 - chilijski, 4 - nowozelandzki manuka, 5 - hawajski kiawe, 6 - kanadyjski,

7 - hawajski macadamia.
RIC 50 - ilość wody w ml, jaka potrzebna jest do rozcieńczenia próbki mio­du, aby 1g tej próbki powodował w 50% zahamowanie wytwarzania reakty­wnych form tlenu (ROŚ)
w badanym środowisku.

Działanie przeciwzapalne.

Działanie przeciwzapalne różnych miodów odmianowych badali Berg i wsp. (2008). Do tego celu użyli oni ludzkich neutrofili, które aktywowano zymosanem, uzyskując w ten sposób komórki w stanie zapalnym wytwarzające reaktywne formy tlenu (ROS). Stopień hamowania wytwarzania przez te komórki ROS pod wpływem badanych miodów, określano jako aktywność przeciwzapalną. Podobnie jak w przypadku działania przeciwutleniającego miodów, aktywność przeciwzapalną określano w jednostkach RIC 50 (ml/g).

Badania wykazały, że największą aktywnością przeciwzapalną odznaczały się miody gryczane z rejonu Nowego Jorku (RIC 50=162 ml/g) i rejonu Północnej Dakoty (RIC 50=131 ml/g). Pozostałe badane mio¬dy wykazywały znacznie mniejszą aktywność przeciwzapalną, RIC 50 w granicach 42-111 ml/g; wykres 2.

Wykres 2. Hamowanie reaktywnych form tlenu (ROŚ) wytwarzanych przez ludzkie neutrofile aktywowane zymosanem w obecności badanych mio¬dów odmianowych
(wg Berg i wsp. 2008)
Miody odmianowe: 1 - gryczany z rejonu Nowego Jorku, 2 - gryczany z rejonu Północnej Dakoty, 3 - chilijski, 4 - nowozelandzki manuka, 5 - hawajski kiawe, 6 - kanadyjski, 7 - hawajski macadamia.
RIC 50 - ilość wody w ml, jaka potrzebna jest do rozcieńczenia próbki miodu, aby 1 g tej próbki powodował w 50% hamowanie wytwarzania ROS przez ludzkie neutrofile w badanym środowisku.

W innym badaniu autorzy oceniali wpływ badanych miodów na hamowanie wiązania dopełniacza (czynnika immunologicznego) przez komórki ludzkich neutrofili, dzięki czemu komórki te, wytwarzające reaktywne formy tlenu (ROS), są przyciągane do rany i zwiększają jej stan zapalny. Hamowanie wiązania dopełniacza przez miód zmniejsza w tej sytuacji stan zapalny rany, a zatem możemy przyjąć, że miód taki charakteryzuje się działaniem przeciwzapalnym.
Z przeprowadzonych badań wynika, że oba miody gryczane (z rejonu Nowego Jorku i z rejonu Północnej Dakoty) odznaczały się wysokim stopniem hamowania wiązania dopełniacza (RIC 50 odpowiednio 121 i 103 ml/g). Podobny stopień aktywności wykazywał również miód hawajski kiawe i nowozelandzki miód manuka (RIC 50 odpowiednio 119 i 109 mi/g). Natomiast pozostałe miody (miód hawajski macadamia, chilijski i kanadyjski) charakteryzowały się niską zdolnością wiązania dopełniacza (RIC 50 w granicach 15-34 ml/g). Wyniki przeprowadzonych badań ilustruje wykres 3.
Na podstawie przeprowadzonych badań można stwierdzić, że badane miody gryczane odznaczały się większą aktywnością przeciwzapalną w porównaniu do innych miodów odmianowych, z nowozelandzkim miodem manuka włącznie.

Wykres 3. Hamowanie wi ązania dopełniacza w krwinkach baranich w obe­cności badanych miodów jako wyraz przeciwzapalnego działania tych miodów w ranie (wg Berg i wsp. 2008)

Miody odmianowe: 1 - gryczany z rejonu Nowego Jorku, 2 - gryczany z rejo­nu Północnej Dakoty, 3 - hawajski kiawe, 4 - nowozelandzki manuka, 5 - ka­nadyjski, 6 - chilijski, 7 - hawajski macadamia.

RIC 50 - ilość wody w ml, jaka potrzebna jest do rozcieńczenia próbki miodu, aby 1 g tej próbki powodował w 50% hamowanie wiązania dopełnia­cza przez krwinki baranie w badanym środowisku.

Działanie antybiotyczne.

Miód gryczany odznacza się także wysoką aktywnością antybiotyczną. Określana jest ona zwykle w postaci tzw. wartości inhibinowych.
Rybak-Chmielewska i Szczęsna (1998) podają, że miód gryczany, którego aktywność antybiotyczną porównywano z 8 innymi krajowy­mi miodami odmianowymi, miał średnią wartość inhibinową na poziomie 7,7.
Do innych aktywnych antybiotycznie miodów zaliczono miody: lipowy, wielokwiatowy letni, wrzosowy, nektarowo-spadziowy i spadziowy (wartości inhibinowe w granicach 5,8-7,4). Natomiast miody: wielokwiatowy wiosenny, akacjowy i rzepakowy odznaczały się bardzo niską aktywnością antybiotyczną, wartości inhibinowe w granicach 0,6-1,0 (wykres 4).

Wykres 4. Aktywno ść antybiotyczna krajowych miodów odmianowych
(wg Rybak-Chmielewskiej i Szczęsnej 1998)

¹ Wartość inhibinową określano przy użyciu szczepu wzorcowego Bacillus subtilis
w skali 1-10.

Miody odmianowe: 1 - gryczany, 2 - lipowy, 3 - wielokwiatowy letni, 4-wrzosowy,
5 - nektarowo-spadziowy, 6 - spadziowy, 7 - wielokwiatowy wiosenny, 8 - akacjowy,
9 - rzepakowy.

Badania własne prowadzone w latach 2003-2012 również wskazują na wysoką aktywność antybiotyczną miodu gryczanego. Dane z 2003 roku (Hołderna-Kędzia i Kędzia) zebrane
w tabeli 6 wskazują, że miód gry­czany (średnia wartość inhibinowa - 2,70) niewiele odbiegał swoją aktywnością antybiotyczną od innych krajowych miodów odmiano­wych: lipowego
i spadziowego (średnia aktywność inhibinowa odpo­wiednio - 2,73 i 3,18), a także od nowozelandzkiego miodu manuka (średnia wartość inhibinowa - 3,58).

Tabela 6. Aktywność antybiotyczną krajowych miodów odmianowych
(wg Hołderna-Kędzia i Kędzia 2003)

Późniejsze badania (Hołderna-Kędzia i Kędzia 2005) potwier­dziły wysoką aktywność antybiotyczną miodu gryczanego w po­równaniu z innymi krajowymi miodami odmianowymi i nowozelan­dzkim miodem manuka (tab. 7). Dla miodu gryczanego średnia wartość inhibinowa wynosiła 3,10, a dla innych krajowych miodów odmianowych kształtowała się ona w granicach 1,84-3,61. Nowo­zelandzki miód manuka odznaczał się średnią wartością inhibinową (3,34). 

Tabela 7. Aktywność antybiotyczna krajowych miodów odmianowych
(wg Hołderna-Kędzia i Kędzia 2005)

Najnowsze badania (Kędzia i Hołderna-Kędzia 2012, dane nieopublikowane), obejmujące dużą liczbę próbek miodu gryczanego i manuka, wykazały wyższą aktywność antybiotyczną miodu grycza­nego w porównaniu z miodem manuka. O ile średnia wartość inhibi­nową dla 39 prób miodu gryczanego wynosiła 3,51, to wartość ta dla 48 prób miodu manuka wynosiła 3,13.
Z przedstawionych powyżej danych można wnioskować, że miód gryczany odznacza się wysoką aktywnością antybiotyczną. Należy on do najbardziej aktywnych antybiotycznie krajowych miodów odmia­nowych i dorównuje swoją aktywnością nowozelandzkiemu miodowi manuka, który uznawany jest za jeden z najbardziej aktywnych anty­biotycznie miodów na świecie.

Podsumowanie

Na podstawie zaprezentowanych wyników badań można stwier­dzić, że miód gryczany charakteryzuje się wyjątkową aktywnością przeciwutleniającą, przeciwzapalną
i antybiotyczną. Pod tym wzglę­dem przewyższa on wielokrotnie aktywność biologiczną większości miodów odmianowych. Jeśli chodzi o siłę działania przeciwutle-niającego
i przeciwzapalnego, to znacznie przewyższa on działanie miodu manuka. W przypadku działania antybiotycznego aktywność obu miodów jest bardzo podobna.
W związku z powyższym można przyjąć, że miód gryczany jest najbardziej wartościowym miodem z porównywanych miodów od­mianowych. Stwarza to możliwość stosowania go zarówno do lecze­nia chorób wewnętrznych, np. stanów zapalnych żołądka i dwunast­nicy, jak również do leczenia chorób zewnętrznych, np. zakażonych ran i ran odleżynowych
i żylakowych. Dlatego ważne są dalsze bada­nia nad miodem gryczanym, szczególnie badania kliniczne. Umożli­wiłoby to wprowadzenie do celów leczniczych krajowego miodu odmianowego, konkurencyjnego dla innych miodów z miodem manuka włącznie.

Prof. dr hab. BOGDAN KĘDZIA, mgr farm. ELŻBIETA HOŁDERNA-KĘDZIA Instytut Włókien Naturalnych i Roślin Zielarskich w Poznaniu.
Przedruk za zezwoleniem B. Kędzi, E. Hołderny-Kędzi "Pszczelarstwo"
Autorzy artykułu są pracownikami naukowymi, członkami Pszczelarskiego Towarzystwa Naukowego. Zajmują się m.in. właściwościami farmakologicznymi, mikrobiologicznymi
i leczniczymi produktów pszczelarskich. Na ten temat opublikowali kilkadziesiąt prac naukowych i cztery monografie.